Tại huyện Thăng Bình, chi bộ Đảng Tây Giang ra đời vào ngày 19.6.1936 đánh dấu mốc quan trọng về phong trào đấu tranh đòi dân sinh – dân chủ ở xã Bình Sa nói riêng và huyện Thăng Bình nói chung dưới sự lãnh đạo của Đảng. Những sự kiện, phong trào hoạt động cách mạng nơi đây là minh chứng rõ nét về vùng đất, con người, tinh thần yêu nước, truyền thống đấu tranh cách mạng của nhân dân địa phương.

Năm nay gần 90 tuổi, thế nhưng trong ký ức của cụ Nguyễn Thị Thanh ở thôn Tây Giang xã Bình Sa vẫn in dấu những câu chuyện thực tế về một thời ác liệt của chiến tranh. Hình ảnh về chợ Tây Giang, cây Sợp, đặc biệt là hiệu thuốc Nghĩa Hòa Đường…chính là minh chứng sống gắn bó với cụ cho đến bây giờ. Nằm ở vị trí sát sông Trường Giang về hướng Tây nên địa danh Tây Giang từ đó được hình thành từ thuở xưa. Với địa hình cách trở, song nơi đây được xem là vọng tiền tiêu, cũng là cửa ngõ chuyển trạng thái linh hoạt của quân và dân ta.

Cụ Thanh kể, lúc cụ sinh ra và lớn lên, chợ Tây Giang, cây Sợp, đặc biệt là hiệu thuốc Nghĩa Hòa Đường đã hình thành từ lâu. Đây được xem là nơi khởi xướng phong trào giác ngộ cách mạng và là địa bàn hoạt động của quân đội chủ lực và du kích địa phương. Mặc dù không trực tiếp tham gia hoạt động cách mạng bí mật nhưng với vỏ bọc là “dân thường”, cụ cùng bà con nơi đây vẫn âm thầm giúp đỡ lực lượng ta hoạt động.

Cụ Thanh đã lập một khóm thờ trên miệng hầm phía sau nhà nhằm tưởng nhớ sự hy sinh của các chiến sĩ.

Cụ Thanh nhớ lại, các đồng chí cách mạng chủ yếu hoạt động hội họp vào ban đêm, ẩn nấp trong những căn hầm bí mật. Mỗi khi địch tới, dù có bị đánh đập, hành hạ song bà con vẫn kiên quyết không khai. Kể tới đây, cụ Thanh không kìm nén được cảm xúc khi hồi ức của cụ vẫn lưu giữ hình ảnh “thà chết chứ không chịu đầu hàng” của 3 chiến sĩ quân ta hy sinh tại căn hầm ngay phía sau nhà cụ vào năm 1967.

 “Lúc đó, các đồng chí vô tình bị phát hiện trong hầm bí mật. Địch với cái mác là “Quân chiêu hồi” dành lời ngon ngọt để vận động song thừa biết dã tâm của chúng, các chiến sĩ đã chiến đấu đến hơi thở cuối cùng và hy sinh trong sự chứng kiến của dân làng địa phương” - cụ Thanh xúc động kể lại.

Ký ức của cụ Thanh cũng là ký ức chung của người dân làng Tây Giang khi nhắc đến hai chữ: đấu tranh. Trước khi đấu tranh vũ trang, nơi đây chính là địa điểm đầu tiên trong hành trình đấu tranh tư tưởng, vận động giác ngộ cách mạng dưới sự lãnh đạo của Đảng. Nơi đây, sự ra đời của Chi bộ đảng đầu tiên tại huyện Thăng Bình là sự khẳng định cho phong trào cách mạng, truyền thống yêu nước đó.

Theo lịch sử Đảng bộ huyện Thăng bình, năm 1936, đồng chí Trần Học Giới -  Tỉnh ủy viên Tỉnh ủy Quảng Nam giai đoạn 1933 - 1937 bắt đầu liên lạc với đồng chí Hoàng Tánh để giác ngộ cách mạng. Sau đó, đồng chí Hoàng Tánh đã tuyên truyền, vận động tập hợp rộng rãi các thanh niên tham gia hoạt động. Thời gian đầu đã vận động được 3 đồng chí gồm: Nguyễn Niệm (Hưng Mỹ, xã Bình Triều), Nguyễn Giai (Giáo Ngẫu - Hòa Tây, Tam Kỳ) và đồng chí Trương Thành Đồng (Thôn Tiên Đỏa, Bình Đào bấy giờ) là những người có chuyên môn về khám, chữa bệnh cùng chung vốn mở tiệm bán thuốc Đông y và tổ chức Hội đọc sách, lấy tên gọi là “Nghĩa Hòa Đường”; địa điểm đặt tại nhà ông Trịnh Phương, tại chợ Tây Giang, xã Bình Sa.

 

Dưới tán cây Sợp (chợ Tây Giang) sầm uất một thời là nơi gặp gỡ của sĩ phu yêu nước.

Khi hiệu thuốc Đông y “Nghĩa Hòa Đường” ra đời với hoạt động công khai là khám bệnh, kê đơn, bốc thuốc cho nhân dân, uy tín của “Nghĩa Hòa Đường” ngày một lan rộng, nhân dân khắp nơi đến để khám, chữa bệnh, trong đó có không ít là sĩ phu yêu nước. Thực chất bên ngoài là khám, chữa bệnh cho nhân dân nhưng bên trong là cơ sở hoạt động cách mạng, là nơi đánh lạc hướng quân địch. “Nghĩa Hòa Đường” được xem là tổ chức ái hữu đầu tiên của Bình Sa tổ chức để che mắt bọn địch. Lúc bấy giờ, ngoài đường bộ, đường thủy là cách giao thương thuận lợi khi đến chợ Tây Giang. Nơi đây lúc bấy giờ sầm uất người buôn bán, chợ lúc nào cũng đông người; nhà ông Trịnh Phương nằm ngay tại chợ chính là địa điểm thuận lợi để “ Nghĩa Hòa Đường” hoạt động.

Xét thấy “Nghĩa Hòa Đường” ra đời và hoạt động mạnh mẽ, đảm bảo đủ điều kiện để thành lập tổ chức Đảng nhằm lãnh đạo phong trào cách mạng lúc bấy giờ, đồng chí Trần Học Giới quyết định thành lập chi bộ Đảng Tây Giang vào ngày 19.6.1936 tại nhà ông Trịnh Phương, gồm các đồng chí: Nguyễn Niệm, Nguyễn Ngẫu và Hoàng Tánh, đồng chí Nguyễn Niệm được cử làm Bí thư chi bộ. Đây là là chi bộ đảng đầu tiên tại Thăng Bình.

Theo ông Trần Ngọc Thọ - Bí thư Đảng ủy xã Bình Sa, đây là sự kiện quan trọng, đánh giá bước chuyển biến căn bản về phong trào đấu tranh của nhân dân xã Bình Sa nói riêng và nhân dân huyện Thăng Bình nói chung dưới sự lãnh đạo của Đảng. Từ đây, hoạt động của chi bộ Tây Giang đã có ảnh hưởng đến các vùng Đông Nam huyện Thăng Bình và một số địa phương giáp Tam Kỳ, đóng góp tích cực vào phong trào của huyện trong những năm 1936-1939.

“Các địa danh tại xã Bình Sa như chợ Tây Giang, Cây Sợp, sông trường Giang trở nên nổi tiếng với những giá trị mang đậm dấu ấn văn hóa truyền thống. Địa phương mong muốn cấp trên cần sớm công nhận “Nghĩa Hòa Đường” – nơi thành lập Chi bộ Đảng đầu tiên tại huyện Thăng Bình là di tích lịch sử cách mạng, qua đó giáo dục truyền thống yêu nước cho thế hệ hôm nay và cho mai sau” – ông Trần Ngọc Thọ nói.

VĂN TOÀN